Wśród wielu „zwrotów”, które odnotowano w drugiej połowie XX stulecia w naukach humanistycznych, takich jak na przykład zwrot narratywistyczny, czy performatywny, przełom ikoniczny, zwany też obrazowym [1], odegrał rolę szczególną, stając się jednym z najważniejszych wyróżników współczesności. O jego znaczeniu świadczy zarówno akademickie zainteresowanie tą problematyką i rosnąca wciąż biblioteka literatury przedmiotu, jak też aktywność użytkowników nowych mediów w procesie tworzenia przestrzeni komunikacji wizualnej. Znane i często cytowane chińskie porzekadło głosi, że jeden obraz jest wart więcej, niż tysiąc słów. Dzisiaj ta fraza zyskała nowy sens, gdyż wskazuje na bezprecedensową funkcję kulturotwórczą wszechobecnych kodów wizualności, obejmującej „różne sposoby konstruowania tego, co widziane” [2].

Wielka ranga przypisywana sferze wizualności nie jest odkryciem dnia dzisiejszego. Przyglądanie się światu i interpretowanie tego widzenia stanowi bowiem pierwsze i jedno z najważniejszych poznawczych doświadczeń człowieka. W dziejach kultury fenomen obrazów był oceniany w różny i często skrajny sposób. W ciągu wieków wielu przedstawieniom nadano status sacrum. Jednocześnie obrazy uznawano nieraz za zjawisko negatywne, o czym świadczyły głośne kontrowersje, wyrażające się w ruchach ikonoklastycznych, czyli obrazoburczych. Programy ideowe wyobrażeń artystycznych stanowiły często bardzo skomplikowany przekaz wiedzy. Równocześnie w logocentrycznej kulturze Zachodu kody ikoniczne były niejednokrotnie uważane za proste i naiwne, przeznaczone raczej dla niewykształconych, a nawet niepiśmiennych odbiorców, toteż ich rangę deprecjonowano, przeciwstawiając im treści przekazów literackich czy naukowych.

Obrazy zyskały nowe funkcje komunikacyjne po wynalezieniu druku. Książki, a potem prasa zawierały wiele elementów wizualnych. W nowożytnej Europie ilustracje do książek przygotowywali niejednokrotnie wysokiej klasy graficy, a ich dzieła nie tylko miały dobry poziom artystyczny, lecz także służyły wyjaśnieniu złożonej problematyki naukowej (na przykład z dziedziny matematyki, fizyki, astronomii, geografii, przyrody, czy filozofii) i literatury. Ryciny te adresowane do ludzi wykształconych nie pełniły więc wyłącznie funkcji dekoracyjnej, domykając wielopoziomową prezentację omawianych kwestii. Podobnie ilustracje i zdjęcia zamieszczane w codziennej prasie stały się niezbywalnym elementem transmisji informacji.

Współcześnie kwestia znaczenia obrazów i dyskusja skoncentrowana wokół tej tematyki wróciła ze zdwojoną siłą. Zainteresowanie nowatorskimi formami komunikacji wizualnej pojawiło się w latach siedemdziesiątych XX wieku. Przypomnijmy, że Mieczysław Porębski wtedy już wskazywał na totalność, niejednoznaczność i złożoność otaczającej nas kulturowej ikonosfery, wykraczając tym samym znacznie poza obszar analiz historyka czy krytyka sztuki, a także estetyka, a więc profesji związanych wcześniej z analizowaniem ikoniczności [3] . W tym samym czasie telewizja BBC wyprodukowała serial, dla którego bazą stał się tekst Johna Bergera "Ways of Seeing" [4]. Berger przekonywał, że w kulturze Zachodu dominuje obrazowanie patriarchalne, nastawione na budowanie dystansu i związane z klasową kulturą białych ludzi, ostro się też temu przeciwstawiał. Wyrażał nadzieję, że wkrótce bunt wobec tego sposobu widzenia uruchomi również inne transfery wizualności, reprezentujące różnorodne nisze i odmienności, które unieważnią narzucony przez tradycję dyskurs. Właśnie te dwie idee – nieokreślonej i wszechobecnej sfery obrazów oraz postulat zróżnicowania ich przekazu w kontekście społeczno-politycznym – wyznaczyły dwa bieguny rozumienia wizualności, będące punktem wyjścia dla współczesnej nauki o komunikacji w tym obszarze, która zaczęła się rozwijać w ostatniej dekadzie XX wieku [5].

Nie wyczerpały one jednak tematu, ponieważ decydujący wpływ na obecny kształt komunikacji wizualnej wywarł dynamiczny rozwój cywilizacji technologicznej. Przestrzeń wirtualna jawi się jej odbiorcom jako świat wykreowany nie tyle przez algorytmy, co obrazy, które bardzo często zastępują komunikaty pisane, stając się w sieci przekazem niemal równorzędnym dla treści językowych. Użytkownicy internetu na ogół przeglądają strony w sieci szybko i pobieżnie. Zatrzymują się, gdy jakiś ikoniczny element przyciągnie ich uwagę, by podążyć wytyczoną przez niego ścieżką. Oczywiście, całkowita eliminacja słowa pisanego w sieci i poza nią jest niemożliwa, dlatego komunikacja w rzeczywistości wirtualnej opiera się na hybrydowym i interaktywnym transferze danych, w którym nośnikiem informacji jest zarówno słowo – pisane lub/i mówione, jak też różnego rodzaju obrazy – znaki i symbole graficzne, zdjęcia, gesty, mimika, a więc wszystkie te elementy, które możemy objąć wzrokiem.

Komunikat wizualny ma do spełnienia dwie funkcje – informacyjną i perswazyjną. Celem informacji staje się wzbogacenie zasobu wiedzy odbiorcy, natomiast zadaniem perswazji – wywarcie na niego wpływu. Stąd nacisk na umiejętności profesjonalnego projektowania wizualnych komunikatów [6], [7], przy uwzględnieniu faktu, że obecnie bardzo często mają one charakter interaktywny, więc nadawca powinien nie tylko umieć skonstruować odpowiedni przekaz, ale też zinterpretować ikoniczną na niego odpowiedź.

Celem rozdziału poświęconego kwestii komunikacji wizualnej jest przedstawienie wybranych teoretycznych podstaw ważnych dla zrozumienia jej specyfiki we współczesności oraz przegląd najpopularniejszych narzędzi wykorzystywanych w tym obszarze. Poruszone tematy w żadnym razie nie wyczerpują kwestii wizualności w komunikacji, stanowiąc jedynie pewną wskazówkę, w jakim kierunku postępuje ewolucja komunikowania przy wykorzystaniu ikonosfery.